Owies zwyczajny (Avena sativa)
Pochodzenie i występowanie
Niektóre źródła podają ze owies zwyczajny pochodzi najprawdopodobniej z południowej Azji i Zakaukazia. Sama nazwa występuje w polszczyźnie od XIV wieku, jednak pochodzenie tego słowa sięga zamierzchłej przeszłości.
W literaturze można znaleźć informacje, że owies głuchy (Avena fatua), jako chwast pszenicy płaskurki (Triticum dicoccum) pojawił się na terenach Europy w epoce starszego brązu, w drugim tysiącleciu. Ziarna owsa głuchego znaleziono też w wykopaliskach biskupińskich (z ok. 700 r. p.n.e.). Jako chwast leczniczy owies stosowano w starożytnej Grecji. Owies nagi (Avena nuda) uprawiano w Chinach od VII wieku n.e. Po raz pierwszy do Ameryki sprowadzono to zboże w 1602 roku, a do Australii w XVIII wieku. Na ziemiach polskich uprawa owsa związana jest z pobytem Celtów, na co wskazują wykopaliska archeologiczne.
Charakterystyka botaniczna
Jest rośliną jednoroczną, o nagich, wzniesionych, sztywnych źdźbłach. W początkowej fazie rozwoju młode liście owsa skręcone są w lewo. Ma długie, sztywne, pochwiaste liście, a jego niepozorne kwiatki tworzą zwisłe dwukwiatowe kłoski okryte długimi plewkami. Zakwitają w rozpierzchłych wiechach na szczytach łodyg. Owocem jest wydłużony ziarniak, który jest powszechnie używany w lecznictwie i dietetyce. Ziarniak owsa nagiego nie ma plewek.
Botanicznie gatunki owsa różnią się: liczbą i morfologią chromosomów, kształtem wiechy, pokrojem rośliny, charakterystyką plew i plewek oraz w przypadku gatunków dzikich, sposobem rozsiewania się (osypywania).
Większość z gatunków rodzaju Avena stanowią rośliny dziko rosnące i chwasty. Do roślin uprawnych należy przede wszystkim owies siewny Avena sativa (ok. 90% upraw na świecie), rzadziej uprawia się inne gatunki: Avena strigosa, Avena abissinica, Avena byzantina i Avena fatua.
Owies jary i ozimy, to formy związane z okresem wegetacji zboża. W Polsce uprawiany jest owies jary, w Wielkiej Brytanii, Francji, Belgii na ziarno wysiewa się owies ozimy, a w Ameryce, Australii i Nowej Zelandii na kiszonkę i siano. Na obszarach Danii, Szwecji, Finlandii oraz Wyspach Brytyjskich, owies wyparł wymagającą pszenicę.
Cenne związki owsa
Owies posiada różnorodne związki chemiczne w różnych częściach rośliny. Duże ilości węglowodanów występują w słomie, ziarniakach i korzeniach, natomiast dobrze przyswajalne białko w ilości 7 – 23 % zawiera ziele i ziarno.
W ziarnach wykryto związki sterolowe, a przede wszystkim β-sitosterol, δ-awenasterol oraz stigmasterol. W słomie owsianej, zielu i ziarniakach, znaleziono saponiny steroidowe (avenakozyd A i avenakozyd B). Obecność saponin tri terpenowych, wykryto w korzeniach owsa, a związki flawonoidowe w zielu owsianym i słomie, natomiast w ziarnie znaleziono również alkaloidy: delkozynę, delsominę i likoktoninę, a także witaminę C, tłuszcz i melatoninę. Plewka i ziarno owsa jest bogate w składniki mineralne i witaminy oraz znaczne ilości krzemu w formie rozpuszczalnej.
Zastosowanie terapeutyczne
Ziarniaki owsa i wytwarzane z nich preparaty, szczególnie dzięki obecności steroli i beta glukanów, obniżają poziom cholesterolu w surowicy krwi.
Napary z owsa podaje się w stanach wyczerpania nerwowego, przy skazie moczanowej (dnie) jako środek obniżający poziom kwasu moczowego oraz w schorzeniach reumatycznych. Ugotowane ziarniaki wykorzystuje się także jako środek dietetyczny dla chorych na cukrzycę.
Wyciągi z ziela owsa obniżają poziom kwasu moczowego w surowicy krwi, zapobiegają uszkodzeniom komórek wątroby i działają moczopędnie, bakteriobójczo i przeciwgrzybiczno.
Dzięki wysokiej zawartości związków wapnia i krzemu uzupełniają niedobory makro i mikroelementów. Napary z ziela również podaje się w stanach wyczerpania nerwowego i bezsenności.
Ta zwykła wydawać by się mogło roślina kryje w sobie wiele tajemnic. Badacze wskazują na przykład na zastosowanie owsa w celach leczenia nikotynizmu. Analizowany przez naukowców ekstrakt z zielonych części rośliny, wykazał, że zawiera w swoim składzie substancje o właściwościach antagonistycznych w stosunku do morfiny. Ponadto uczeni badali ekstrakt z liści owsa, wskazując na jego wpływ na wydzielanie hormonu folikulotropowego (FSH) – hormonu płciowego z kory mózgowej, podwzgórza i przysadki.
Niektórzy hodowcy twierdzą, że konie karmione dzikim owsem stają się bardziej aktywne seksualnie. Specjaliści ziołolecznictwa – mimo braku potwierdzenia teorii dowodami naukowymi – zalecają często stosowanie dzikiego owsa w połączeniu z żeńszeniem i johimbiną jako afrodyzjak. Faktem jest, że owies jest zbożem o dużej zawartości witaminy E zwanej witaminą młodości i płodności.
Ile uprawia się owsa?
Niestety uprawa owsa jest produkcją marginalną w stosunku do innych roślin zbożowych. Według danych GUS, powierzchnia uprawy owsa stanowi około 7% ogólnych zasiewów zbóż w Polsce. Zainteresowanie produkcją jest wciąż niewielkie w stosunku do korzyści, jakie wynikają ze specyficznych właściwości i zalet tego gatunku, mimo że popyt na ziarno oraz fitosanitarne właściwości owsa zachęcają producentów zbóż do ponownego zainteresowania się uprawą tego gatunku.